Een Eeuwenoude Film
Oorsprong
Als ambitieus spektakel verscheen Belladonna of Sadness in 1973 op het Japanse doek. Maar al snel bleek de film verbonden met een onheilspellend karma. Wegblijvend commercieel succes leidde tot het faillissement van Studio Mushi, waarna het werk al snel kennis maakte met de vergetelheid. Bijna veertig jaar later werden de oorspronkelijke filmrollen in België gerestaureerd, voor een heruitgave in 2014. Dit project van The CineFamily was even noodlottig, en in 2017 sloot de cinematheque definitief haar deuren. Hoe verloopt het verhaal van deze fascinerende en schijnbaar vervaarlijke film? Waar ligt zijn oorsprong en wat is zijn boodschap?
Eén antwoord zou natuurlijk kunnen luiden: “Japan, 1973, Mushi Production, Eiichi Yamamoto.” Daar halen we al veel uit. We leren dat de film gemaakt werd door de studio van Osamu Tezuka, onder toezien van regisseur Eiichi Yamamoto, ook bekend dankzij Astroboy en Kimba the White Lion. Een product van ogenschijnlijk onstopbare groei.
Stijl
Een ander begin toont een wit scherm waarop al snel een wereld wordt getekend. Kleuren worden toegevoegd, maar met een zekere willekeur, soms blijven ze weg, zelden hebben ze de juiste tint. Het beeld trekt van rechts naar links, en de enkele lijn groeit en kronkelt, van eenvoudige horizon tot middeleeuws landschap.
Een zangstem leidt het verhaal in. Jean en Jeanne willen huwen, maar de baron eist zijn recht op de eerste nacht. Getraumatiseerd door haar verkrachting spant Jeanne samen met de duivel in de hoop ooit vergelding te krijgen. Als heks maakt ze gebruik van bloemen om de mensen te bedwelmen. Zo vinden ze geluk, al is het maar voor even. Ze stelt de dorpelingen ook in staat te vrijen zonder daarna door zwangerschap gebonden te worden. Het mag echter niet baten uiteindelijk zal ze als heks en ketter in vlammen opgaan.
Kleur
Jeanne ontmoet de duivel als duimgroot figuur, dansend als een vlam of rookpluim. Naarmate ze meer van zichzelf opoffert, haar lichaam, hart en tot slot ziel, groeit hij van kinderlijke gestalte tot hij met zijn schaduw het hele dorp zwart kleurt. Deze laatste stap, wanneer Jeanne uiteindelijk haar ziel overhandigt en ze haar unie met de duivel consumeert, wordt visueel begeleidt door een overweldigende en hallucinante maalstroom van elkaar snel opvolgende, kleurrijke beelden, abstracte, geabstraheerde en herkenbare figuren, vormen, mensen en dieren. De kijker wordt meegevoerd in deze waanvoorstelling en van de wereld afgesloten door een chaotische en geïmproviseerde sessie die doet denken aan Pink Floyd’s Astronomy Domine.
Een ander belangrijk punt van symboliek speelt in Jeanne’s haar, dat bijna een eigen leven leidt doorheen de film. Geen twee opeenvolgende scènes draagt het haar dezelfde tint. Zelden is het eenvoudig blond. Veel liever toont het zich als versterking van Jeanne’s gevoelens. Na haar nacht in het kasteel is het een dof paars, gegrepen door duivelse lust kleurt het fel oranje, en wanneer ze als heks vertoeft in haar naar eigen hand geschapen aardse paradijs presenteert het zich als vrolijk roze.
Zo gebruiken Eiichi en zijn team vorm, formaat en kleur om de inhoud van Belladonna te benadrukken. De vrijheid van animatie stelt ze in staat de realiteit achterwege te laten en onbeteugeld te zoeken naar waarheid en kunst. Nu rest er nog de vraag wat er hen toe dreef een film als deze te maken.
De Jaren Zestig
Pink Film
Studio Mushi publiceerde de film in ‘73, maar eigenlijk is hij veel ouder. Belladonna of Sadness groeide uit de maatschappelijke processen van de jaren zestig en was, hoe uniek ook, voor een groot deel een product van zijn tijd. Zo valt niet te ontkennen dat het werk behoort tot het ‘pink film’ genre, dat de kop opstak na de grote cinematische successen van de jaren zestig. Het was een tijd van groei en bloei voor Japan, toen het land in ‘64 optimaal gebruik maakte van zijn tweede kans met de Olympische Spelen in Tokio.
In de jaren zeventig begonnen cinemacijfers echter terug te lopen, aangezien de televisie aan populariteit won. Omdat sex sells, begon de industrie steeds frequenter gebruik te maken van erotiek om kijkers te blijven lokken. Regisseurs putten ook inspiratie uit literaire figuren als Seventeen, uit het gelijknamige boek van Kenzaburo Oe. Personages gekenmerkt door impotentie, voyeurisme en seksueel geweld wonnen steeds meer aan populariteit. Flesh Market van Satoru Kobayashi startte een trend die niet te stoppen viel en zou uitdraaien op de Pinky Violence reeks van Toei.
Ook Belladonna behoort tot een reeks, de film sluit de trilogie van Animerama af, voorafgegaan door A Thousand and One Nights en Cleopatra, de twee films die als eerste naaktheid en seks vertoonden in de wereld van Japanse animatie. De drie werken werden ontvangen zonder commercieel succes en leidden tot het faillissement van de studio.
Koe Naki Koe no Kai
Na een eerste golf van feminisme kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog, ervaarde het land een tweede golf rond deze periode. Kobayashi Tomi, die zichzelf beschreef als het soort persoon dat bij ontevredenheid over de maatschappij eerder “thuis bleef zitten, steeds meer en meer geïrriteerd wordend”, besloot het heft in eigen handen te nemen. Met hulp van anderen richtte ze de protestgroep ‘Koe Naki Koe no Kai’ op, zij waren de stemmen van de stemlozen. Het idee dat diegenen die zwegen tevreden waren, zat dwars, en daarom besloten veel Japanse vrouwen voor het eerst hun stem te verheffen.
Onder hen vocht Mitsu Tanaka fervent voor vrouwenrechten. Ze organiseerde protesten, schreef artikelen en pamfletten en stichtte de eerste vrouwenopvang van Japan. Samen met Misako Enoki pleitte ze voor de legalisatie van de anticonceptiepil. Een thema dat ook aan bod komt in Belladonna.
Protest
Ook van groot belang in Belladonna is de kwestie van vrijheid, meer bepaald de normalisatie van hallucinogeen druggebruik en vrije seksualiteit, zaken die de Stille Oceaan kwamen overgewaaid vanuit Woodstock en de (Amerikaanse) hippiebeweging. Maar ook binnen Japan was de film een reactie tegen de popularisatie van conformisme en opoffering, die ook binnen de filmindustrie al vanaf de jaren vijftig een terugkeer maakten. Zo prezen Beyond the Clouds, van Miyoji Ieki, en The Sacrifice of the Human Torpedoes, van Shue Matsubayashi, de kamikazepiloten van Wereldoorlog Twee.
Europese Verlichting
In vuur en vlam
Als we echter de wortels van dit verhaal blijven blootleggen, en dat doen we, dan ontdekken we het werk La Sorcière (1862) van Jules Michelet, de historicus die als eerste de term ‘Renaissance’ opperde, als breuk met de middeleeuwen. Zijn historisch essay bespreekt de heksenjachten van de zestiende eeuw, wanneer tussen veertig- en tachtigduizend vrouwen hun einde ontmoetten, bestempeld als heks.
Als verlichtingsschrijver kent Michelet dat gebeuren toe aan de onderdrukking van het feodaal systeem en de Katholieke kerk. Hij sympathiseert met het lijden van de burgers en verklaart dat men vluchtte in geheime religies en rituelen. De kerk, die voordien, tot de tiende eeuw, het geloof in heksen verbood, veranderde later zijn kijk. Hernieuwde wetenschappelijke kennis, met de aanvang van de Renaissance, wekte achterdocht voor de beoefenaars van alchemie en andere niet vertrouwde praktijken. Heksen werden niet alleen als bestaand bestempeld, ze werden als handlangers van Satan gezien, en dus zonder meer te verdelgen.
Japanse vertaling
Belladonna brengt deze problematiek naar het twintigste eeuwse Japan. De film vecht seksisme aan en pleit tegen de onderdrukking van de staat. Halverwege de speeltijd kijkt de Eiichi naar oorlog vanuit het perspectief van de vrouw, die alleen achterblijft, zonder echtgenoot, zonder zoon(s), zonder broer(s), evenzeer als slachtoffer.
Na de verbranding van Jeanne kijkt een menigte verdwaasde, woeste, teleurgestelde… vrouwen toe, en één voor één transformeren hun gezichten, totdat ze allemaal eindigen met dat van Jeanne. Symbolisch laat de film ons weten dat hoewel onze heldin verbrand werd, haar gedachtegoed, dat waar ze voor stond, zal overleven.
Tot slot, na het slot, toont de epiloog ons La Liberté guidant la peuple, waar de vrijheid, voorgesteld als vrouw, met ontbloot bovenlijf, wordt geprezen. De ondertiteling vertelt het verhaal van de Franse vrouwen die mee op de barricades vochten voor hun rechten tijdens de Revolutie.
Conclusie
En zo bereikt Belladonna of Sadness het onmogelijke. De film groeit als het ware uit honderden jaren geschiedenis, terwijl hij stilistisch en inhoudelijk breekt met zijn voorgangers en als revolutionair werk uitblinkt. Met de kracht, sfeer en stijl van een hallucinogene trip vertelt het werk ons een verhaal van vrijheid en feminisme. Zonder meer het bekijken waard.
BRONNEN
Michelet, Jules, La Sorcière, Nabu Press, 1862.
Kenzaburo, Oë, Seventeen, Blue Moon Books Inc., 1996.
Harding, Christopher, Japan Story: In Search of a Nation: 1850 to Present, Penguin Books, 2019.
Delacroix, Eugène, La Liberté Guidant le Peuple, Parijs, 1830.
Pink Floyd, Astronomy Domine, Syd Barrett (componist), Magdalene Music, 1967.
BEYOND THE CLOUDS, Miyoji Ieki (regie), 1953, Shinseiki Productions.
THE SACRIFICE OF THE HUMAN TORPEDOES, Shue Matsubayashi (regie), 1955, Shintoho Company.
FLESH MARKET, Satoru Kobayashi (regie), 1962, OP Eiga.
ASTRO BOY, Eiichi Yamamoto (regie), 1963, Mushi Production
KIMBA THE WHITE LION, Eiichi Yamamoto (regie), 1966, Mushi Production.
A THOUSAND AND ONE NIGHTS, Eiichi Yamamoto (regie), 1969, Mushi Production.
CLEOPATRA, Eiichi Yamamoto (regie), 1970, Mushi Production.
BELLADONNA OF SADNESS, Eiichi Yamamoto (regie), 1973, Mushi Production.
Pink Film, Wikipedia, 30 november 2020, (https://en.wikipedia.org/wiki/Pink_film)
Feminism in Japan, Wikipedia, 5 december 2020, (https://en.wikipedia.org/wiki/Feminism_in_Japan)
Witch-hunt, Wikipedia, 17 december 2020, (https://en.wikipedia.org/wiki/Witch-hunt)https://en.wikipedia.org/wiki/Witch-hunt
